Co powinieneś wiedzieć o swoim dziecku w zakresie nauki języka.
Joanna Maghen
Język jest jedną z najbardziej fascynujących ludzkich umiejętności. Obserwujemy jego rozwój u małych dzieci, ale wciąż bardzo mało rozumiemy z tego procesu. Teraz już wiadomo, że głosy, zwłaszcza mamy i taty są punktem odniesienia dla noworodka: piosenki śpiewane mu podczas ciąży będą działały na niego uspokajająco, ponieważ będzie to coś znajomego, co będzie potem rozpoznawać. To niesamowite, jak bardzo małe dziecko jest zafascynowane językiem, nawet jeżeli nie rozumie z niego nawet słowa.
Jako rodzic, jesteś pierwszym i najważniejszym nauczycielem swojego dziecka. Im bardziej jesteś świadomy sposobu, w jaki się rozwija, tym lepiej będziesz mógł odpowiedzieć na jego potrzeby. Rozwój języka u dzieci przebiega według określonych i dostrzegalnych wzorców, a jeżeli raz zrozumiesz jak to się dzieje, będziesz mógł pewniej oferować pomoc w tym zakresie własnemu dziecku.
Aby pomóc mu dobrze pisać i czytać, należy rozwijać jego umiejętności komunikowania innym rzeczy, które już zna. Żeby umieć się wysławiać z pewnością, dziecko będzie potrzebowało szerokiego zakresu słownictwa, a żeby to osiągnąć potrzebuje słyszeć różnorodny i bogaty język. Badania wskazują, że dzieciom z dobrze rozwiniętymi umiejętnościami werbalnymi czytanie i pisanie przychodzi łatwiej.
Zatem jeżeli chcesz, aby twoje dziecko pisało i czytało bez problemów, musisz przygotować pod to grunt dużo wcześniej i spędzić czas na rozwijaniu umiejętności, które są potrzebne do tych dwóch czynności.
Nie ulegaj pokusie pośpieszania swojej pociechy. Twoim celem jest rozwinięcie w niej zamiłowania do czytania i pisania, aby, idąc przez życie, wybierała te czynności. Jeżeli dziecko rzeczywiście pokocha książki, cały świat wiedzy stoi przed nim otworem, wszystkie historie, mity, legendy, prawdziwe czy fikcyjne. Za każdym razem gdy otworzy książkę, zostanie zaproszone do podróży w czasie. Na chwilę prawdziwy czas jest zawieszany, a ono angażuje się w opowiadanie. Książka może je zaprowadzić do eksplorowania znanych i nieznanych światów, może mu umożliwić podróż w czasie do przeszłości i przyszłości. Dzieci, które potrafią sprawnie czytać, będą miały możliwość rozwijania swoich zainteresowań poprzez szerszy dostęp do informacji niż by uzyskały od otaczających ich dorosłych. Natomiast dzieci które potrafią pięknie pisać, będą potrafiły lepiej wyrażać swoje myśli i uczucia i ubrać je w trwalsze formy.
Zanim twoje dziecko nauczy się pisać i czytać, jest wiele rzeczy, które należy zrobić. Ważne, abyś nie ustalał określonego wieku, do którego musi ono wyćwiczyć te umiejętności.
Przygotowanie dziecka do czytania i pisania oznacza, że najpierw trzeba w dziecku wyrobić ową „gotowość”, a żeby to zrobić, należy znać zasady Montessori, które pasują do rozwoju dzieci w tym zakresie.
W pierwszych sześciu latach życia wszystkie dzieci:
- Mają chłonny umysł.
- Mają okresy wyostrzonej wrażliwości w stosunku do środowiska, zwane „okresami sensytywnymi”.
- Mają silne pragnienie komunikowania się, niezależności i eksploracji.
- Uczą się przede wszystkim przez swoje zmysły i ruch.
Chłonny umysł
W pierwszych sześciu latach swojego życia, dziecko ma umysł, który funkcjonuje zupełnie inaczej niż umysł dorosłego: sprawia wrażenie przyswajania ogromnej ilości informacji bez żadnego wysiłku. W jaki sposób dziecko tylko w trzy lata jest w stanie zbudować wszystkie podstawowe elementy języka?
W momencie narodzin nie potrafi mówić żadnym językiem, w wieku trzech lat ma już ukształtowane podstawy swojego języka, a do sześciu włada szerokim zakresem słownictwa. Oczywiście po szóstym roku życia nadal będzie się rozwijać w tym zakresie, ale nie w ten sam sposób. Wiemy również, że jeżeli w tym okresie dziecko ma możliwość słyszenia języka, to nauczy się nie tylko jednego, ale tylu, ile słyszy. W wielu częściach świata sześcioletnie dzieci mówią biegle w trzech różnych językach: na przykład dzieci w Kenii przychodzą do szkoły Montessori znając język plemienny, taki jak Kikuyu, ich język narodowy, czyli Suahili i język angielski. Czy jako dorosły mógłbyś dokonać tak wiele w trzy lata? Mali Kenijczycy nie tylko uczą się słownictwa każdego z tych języków, lecz także umieją doskonale wyartykułować wszystkie dźwięki. Nieważne jak długo jako dorosły uczyłbyś się danego języka, nigdy nie będziesz tak perfekcyjne wymawiać tych dźwięków jak potrafi dziecko.
Przez pierwsze trzy lata życia, dziecko potrafi tak po prostu absorbować informacje ze swojego otoczenia bez rozróżniania i bez wysiłku, tworząc podstawy swojej osobowości i kształtując swój umysł. Od trzeciego roku życia, wciąż jest w stanie przyswajać informacje, jednak już bardziej wybiórczo, bardziej świadomie eksplorując świat wokół siebie. Wyobraź sobie, że umysł dziecka jest jak gąbka, jeżeli umieścisz ją w wodzie, to nią nasiąknie, nieważne czy woda jest czysta czy brudna. Taki właśnie jest umysł dziecka – przyswoi bez wysiłku wszystko, co znajdzie w swoim otoczeniu.
Gąbka, która została umieszczona w wodzie, jest zupełnie inna od tej suchej – można powiedzieć, że się przekształciła, pod wpływem wody się zmieniła, jest miękka i giętka. Również umysł dziecka zostaje przemieniony przez to, co przyswoił z otoczenia. Jednakże gąbka może nasiąknąć tylko określoną ilością wody, a umysł dziecka może przyswoić ogromne ilości informacji w trakcie codziennego życia.
Patrząc na noworodka, możemy zauważyć, że od najwcześniejszych dni skupia swoją uwagę na ustach osoby mówiącej do niego. Wydaje się pochłaniać całą osobę, podczas kiedy słucha uważnie jej słów i intensywnie patrzy na jej usta. Wiemy, że mówienie do dziecka znacznie przyspiesza proces uczenia się nowych słów.
Umysł funkcjonuje w ten sposób tylko przez pierwszych sześć lat życia, a przez ten czas dziecko nie tylko przyswoi tak oczywistą cechę ludzką jak język, lecz także wiedzę o świecie i o tym jak on funkcjonuje oraz o wartościach i zwyczajach. Ukształtują się w nim podstawowe postawy życiowe i podwaliny pod jego indywidualną osobowość.
To podkreśla, jak ważne jest zbudowanie wokół dziecka od samego początku zróżnicowanego środowiska, w którym ma miejsce wartościowa rozmowa, czytanie i pisanie. Być może to czas, aby wyłączyć telewizor i poczytać więcej dla siebie samego i z dzieckiem. Być może to czas, żeby przestać jedynie dzwonić, a zacząć pisać kartki, wysyłać listy i liściki, i załączać do nich pierwsze rysunki dziecka i rezultaty jego nauki rysowania szlaczków, które można wysłać dziadkom, wujkom i ciociom jako wiadomości od twojego dziecka. Być może to czas, żeby zamiast tylko wydawać dziecku instrukcje, usiąść i z nim porozmawiać, używając języka jako środka do zapoznania go z bogatym i pięknym słownictwem, a wtedy gdy można, dobrze jest śpiewać i rymować. Ponieważ w tym okresie dziecko przyswaja wiedzę podświadomie, to wszystko, czego się wtedy nauczy, będzie dla niego inwestycją w siebie.
Rozwój umysłu Twojego dziecka
Badania mózgu stopniowo doprowadziły nas do poznania tego, co rodzice i nauczyciele instynktownie wiedzieli od dawna – doświadczenia, przez które przechodzą dzieci we wczesnych latach swojego życia mają wpływ na rodzaj i ilość połączeń nerwowych w ich mózgu. Ponadto, teraz istnieją dowody na to, co dr Montessori zaobserwowała wiele lat temu – istnieją okresy, w których mózg jest bardziej podatny na dany typ doświadczeń i stwarza tzw. „okresy sensytywne” czy „okna możliwości”.
Kiedy dr Montessori obserwowała dzieci i odpowiadała na to, co widziała, odwoływała się tylko do słów i obrazów, próbując uczulić rodziców i wychowawców na ten niesłychany wpływ, jaki ma środowisko na kształtowanie młodego umysłu dziecka. W swojej książce The Absorbent Mind [Chłonny Umysł – przyp. tłum.] napisała:
Mówi się, że my (dorośli) zdobywamy wiedzę przez używanie naszych umysłów, ale dziecko wchłania wiedzę bezpośrednio do swojej psychiki… wrażenia nie tylko wnikają do jego umysłu – one go kształtują.
Nigdy wcześniej nie mieliśmy bardziej nieodpartych dowodów naukowych na to, że rozwijający się umysł dziecka jest zależny bezpośrednio od ilości i jakości doświadczeń dostępnych dla niego we wczesnych latach.
Naukowcy odkryli również jak ważną rolę we wzmacnianiu połączeń nerwowych pełni powtarzanie danego doświadczenia. Połączenia, które są często używane, stają się silne, wytrzymałe i stale się rozwijają, a te, które nie są wzmacniane, około dziesiątego roku życia zanikają, pozostawiając jedynie te silne i funkcjonalne do dalszego rozwoju.
Kiedy obserwujesz swoje dziecko powtarzające jakąś czynność i chroniące jej przebieg aż do jej ukończenia, zrozumiesz, że robi coś o wiele ważniejszego, niż może się wydawać. Tak często nie potrafimy zrozumieć potrzeby naszego dziecka do powtarzania. Dla nas wydaje się to bezsensowną czynnością, tym bardziej, że robi to z taką determinacją i koncentracją. To, co właśnie oglądasz, to czynność „budowania życia”.
Okresy sensytywne
Podczas obserwowania dzieci dr Montessori zauważyła, że są pewne okresy w rozwoju dziecka, które wydają się być najbardziej sprzyjające dla tworzenia i szlifowania poszczególnych ludzkich umiejętności, takich jak język. Nazwała te specjalne okresy „okresami sensytywnymi”, terminem zapożyczonym od biologów. Dzisiaj definiuje się je jako „okna możliwości”. Okresy sensytywne są ważne, gdyż w żadnym innym momencie życia dziecko nie przyswoi danej umiejętności z taka łatwością i tak dobrze. Kiedy okno możliwości się zamknie, staje się to dla dziecka znacznie trudniejsze.
Efektywność danego okna całkowicie zależy od bodźców, które dziecko odnajduje w swoim środowisku. W przypadku języka – im bardziej bogate słownictwo je otacza, tym większa jest możliwość rozwoju.
Dr Montessori wymienia sześć okresów sensytywnych, które zaobserwowała u małych dzieci:
- Język
- Ruch
- Socjalizacja
- Porządek
- Percepcja sensoryczna
- Mała motoryka
Okres sensytywny dla nauki języka
Okres sensytywny dla nauki języka przypada na sześć pierwszych lat życia. W tym czasie, twoje dziecko będzie się skupiało na takich doświadczeniach, które najlepiej będą służyć rozwojowi języka. W rezultacie dostrzeżesz, że w sposób naturalny koncentruje się na ludzkim głosie, jest nim oczarowane i zafascynowane, podekscytowane i ukojone.
Od małego będzie obserwować zarówno ruch twoich ust w momencie, gdy mówisz, jak i słuchać dźwięków, które się z nich wtedy wydobywają. W każdym okresie sensytywnym najpierw będzie okres rejestrowania, a potem dopiero pojawi się jakiś znak wskazujący na aktywność w tym zakresie.
Dzięki koncentracji na swoim otoczeniu językowym, twoje dziecko nabywa umiejętność odtworzenia dźwięków swojego języka ojczystego, ze wszystkimi jego niuansami, dialektem i intonacją. Intensywność kontaktu z otoczeniem jest skoncentrowana bardziej na języku niż ogólnie na dźwiękach. Nieważne jak bardzo byłyby te dźwięki nasilone, dziecko nie zacznie gwizdać jak pociąg, czy szczekać jak pies zamiast mówienia. Zdolność nauczenia się drugiego języka jest w tym oknie możliwości największa.
Wszystkie dzieci na całym świecie uczą się języka w ten sam sposób, niezależnie od tego, czy ich język jest łatwy czy trudny. Jest jakaś ogólna rama czasowa gotowości, według której postępują. Konstruowanie języka na poziomie podstawowym ma miejsce do trzeciego roku życia, po nim następuje „eksplozja” mowy, dowód na prawdziwy głód nowych słów. A później, stopniowo, skupienie na języku rozszerza się na naukę jego pisemnej formy.
Co możesz zrobić, aby pomóc?
Jedną z najprostszych rzeczy jakie możesz zrobić, to mówić do swojego dziecka od samego początku jego życia. Możesz angażować je w rozmowę na długo przed tym, zanim posiądzie umiejętność rozumienia dokładnego znaczenia twoich słów i zanim będzie w stanie odpowiadać. Ci którzy są blisko dziecka, zwłaszcza główni opiekunowie, czyli rodzice, często w sposób naturalny będą czekali na jego odpowiedź, którą może być delikatny ruch ramieniem czy ruch warg. Gdy mówisz do swojego dziecka, używaj ciekawego i różnorodnego słownictwa. Opowiadaj mu o tym, co robisz i nazywaj rzeczy w jego otoczeniu, na przykład, kiedy gotujesz mu obiad, opowiadaj mu co robisz, czego używasz i jakie to będzie pyszne.
Powinieneś śpiewać, mówić rymowanki i czytać dziecku tak często jak to możliwe. Bardzo często dzieci, które maja starsze rodzeństwo, korzystają na tym, dlatego że po prostu są obecne, podczas gdy czytasz coś starszemu dziecku.
Powinieneś również zadbać, żeby dziecko było obecne podczas spotkań z innymi osobami, aby miało możliwość obserwowania rozmowy i interakcji społecznych. Postaraj się trzymać je na rękach, albo w pozycji umożliwiającej mu obserwację tego, co się dzieje. Zachęcaj je do rozmowy. Daj wystarczająco dużo czasu, żeby mogło się swobodnie wypowiedzieć, małe dzieci szukają odpowiednich słów, aby wyrazić swoje myśli, a to trwa. Jeżeli będziesz zgadywać o co mu chodzi i ci się nie uda, będzie musiało zaczynać wszystko od nowa. Około drugiego roku życia dziecko może zacząć się frustrować tym, że to co chce powiedzieć i słownictwo jakim dysponuje do siebie nie pasują. Pamiętaj, że dzieci mają znacznie większy zasób słownictwa „pasywnego” niż aktywnego i że rozumieją znacznie więcej niż potrafią wyrazić.
Kiedy dziecko widzi, że dorosły słucha tego, co ma mu do powiedzenia, daje mu to poczucie własnej wartości. Bycie wysłuchanym zachęca go również do tego, aby słuchać innych. Słuchaj uważnie tego, co do ciebie mówi twoje dziecko i pomóż mu rozszerzać jego zasób słownictwa poprzez delikatne zadawanie pytań. Kiedy nie zrozumiesz, co chciało ci powiedzieć, możesz zapytać: „Czy chodzi ci o… czy o….”. W tym poszukiwaniu właściwej odpowiedzi, dajesz mu znać, że starasz się zrozumieć, co ono do ciebie mówi i jednocześnie pomagasz mu usłyszeć, w jaki sposób może wyrazić to, co chce. Jeżeli dziecko powie coś, co można powiedzieć inaczej, nie poprawiaj go, pokaż mu jak „modelowo” to wyrazić poprzez sparafrazowanie tego, co mówi. Na przykład kiedy dziecko powie: „Ja lubię mleko – nie”, możesz odpowiedzieć: „Aaa, nie lubisz mleka”. Pamiętaj, że jesteś wzorem dla swojego dziecka, jeżeli chcesz, żeby czytało, ty również powinieneś czytać, a jeżeli chcesz, żeby pisało, musi widzieć jak ty to robisz.
Pierwsze kroki w nauce języka
Skoro już wiemy jak ważne jest wykorzystanie okna możliwości do nauki języka, przyjrzyjmy się temu, czym jest język i w jaki sposób twoje dziecko go przyswaja. Ta wiedza pomoże ci w zapewnieniu mu odpowiedniej stymulacji.
Język to wyjątkowa cecha, którą posiada człowiek. Nie potrafimy sobie wyobrazić żadnej ludzkiej grupy funkcjonującej bez używania go. Ludzki język od zawsze jest kreatywny i jeżeli jest to konieczne wciąż wytwarza nowe formy.
Używamy języka do dwóch ważnych celów: do komunikacji między sobą, która stwarza i podtrzymuje relacje społeczne, oraz dlatego, że zapewnia nam system symboli i wzorców, które wspomagają nasz proces myślowy. To jest zarówno pożyteczne jak i ograniczające. Pożyteczne dlatego, że język pomaga usystematyzować doświadczenie – to widać zwłaszcza gdy w kontekście Montessori prosi się dzieci, aby same zidentyfikowały problem i wypracowały odpowiedzi na swoje pytania. Język może również determinować sposób w jaki postrzegamy rzeczywistość. To jest zarówno pomocne, przez wyjaśnianie pojęć i tworzenie nowego sposobu myślenia, jak i ograniczające, gdyż potrzeba dużo wysiłku intelektualnego, aby zobaczyć coś inaczej niż nam podpowiada język.
Podczas pierwszych lat życia twojego dziecka jego umysł jest kształtowany w szybkim tempie i jest jasne, że jakość i ilość wytworzonych połączeń nerwowych zależy od wrażeń ze świata otrzymanych poprzez zmysły wzmocnionych przez aktywność i powtarzanie. To, czego dziecko doświadcza w „prawdziwym” świecie kształtuje jego przyszły umysł.
Okres sensytywny dla ruchu
Okno możliwości dla rozwoju ruchu, czyli koordynacji ruchowej zaczyna się krótko po narodzinach, kiedy już rozwinięte są podstawowe umiejętności motoryczne, natomiast okno możliwości dla doskonalenia tych umiejętności zaczyna się w wieku około 18 miesięcy. Największy okres rozwoju ma miejsce w pierwszych czterech latach życia. Zatem opłaci się stwarzanie dziecku tak wielu możliwości rozwoju w tym obszarze jak to tylko możliwe.
Osobowość twojego dziecka wyraża się poprzez ruch. Im bardziej skoordynowane ze sobą są umysł i ciało, tym lepiej będzie ono potrafiło urzeczywistnić swoje myśli i uczucia.
Jest wiele powodów, dla których powinieneś pomóc swojemu dziecku rozwijać koordynację ruchową:
- Podczas pisania i czytania dziecko potrzebuje wiedzy o świecie – bez niej będzie miało trudności w interpretacji książek i będzie mu brakować pomysłów, kiedy przyjdzie mu coś napisać.
- Kiedy dziecko dobrze opanuje małą motorykę ręki, łatwiej mu będzie przewracać strony w książce, trzymać ołówek, kolorować, itp.
- Nabywanie coraz większej samodzielności przez własną aktywność doda mu pewności siebie. Będzie wiedziało, że jest w stanie uporać się samo z różnymi rzeczami w życiu i odnieść przy tym sukces. Będzie bardziej chętne do próbowania różnych rzeczy i będzie miało mnóstwo doświadczenia w rozwiązywaniu problemów, a to wszystko pomoże mu rozwinąć postawy pomocne w staniu się dobrym czytelnikiem i autorem.
Jeżeli twoje dziecko zdobyło właściwą koordynację, będzie mu łatwiej usiedzieć w miejscu i pracować nad czymś – niektórym dzieciom jest bardzo trudno utrzymać swoje ciało w pozycji stojącej lub siedzącej, a to utrudnia im skupienie się na wykonywanej czynności. Nie możesz dziecka zmusić, żeby siedziało nieruchomo, to niemożliwe. Ale możesz mu pomóc zdobyć wystarczającą kontrolę nad swoim ciałem, aby mogło usiedzieć na miejscu siłą swojej woli. To wymaga dużej ilości gier i aktywności, które usprawnią jego kontrolę nad swoimi ruchami.
Twoje dziecko potrzebuje być na zewnątrz i grać w tyle gier, ile się tylko da, aby nauczyć się poruszać w bardziej skoordynowany sposób. Spacer w parku i pozwalanie na badanie wszystkiego wokoło przyczynią się do jego rozwoju. Pomagają również gry typu „Raz, dwa, trzy, Baba Jaga patrzy”, gry z piłką, przeskakiwanie przeszkody i skakanie (skakanka, gra w klasy).
Skoordynowane ruchy są też konsekwencją doświadczeń w środowisku, stąd musisz zrozumieć jak ważne jest, aby uczyć dzieci wykonywać czynności samemu. Chociaż na początku będziesz musiał poświęcić więcej czasu, aby mu pomóc, to kiedy już się nauczy robić samo i w swoim tempie, każdy będzie zadowolony.
Spróbuj przygotować swój dom w taki sposób, aby dziecko mogło w nim buszować we względnej wolności. Warto pamiętać, że przez samodzielną aktywność dziecko uczy się kontrolować swoje ruchy. Dlatego lepiej pokazać mu jak coś zrobić, niż mu tego wciąż zabraniać. A wtedy odkryje, że „nie” znaczy „nie”, bo nie będziesz nadużywał tego pojęcia.
Na przykład, daj dziecku dzbanuszek z małą ilością soku, aby samo sobie mogło nalać do kubeczka. To zapobiegnie rozlewaniu dużej ilości płynu, a nauczy je odpowiednio używać rąk. Rozwinięcie tej małej umiejętności spowoduje, że będzie mogło samo nalewać sobie picie, mleko do płatków podczas śniadania, podlewać kwiaty czy robić wszystko inne, co związane jest z tym poziomem koordynacji ruchowej. Nauczenie dziecka samodzielnej toalety, ubierania, czy wszystkiego, co jest mu potrzebne do samodzielnego funkcjonowania w tym wieku, pomoże mu również w doskonaleniu kontroli nad swoim ciałem. Na początku szybciej jest założyć dziecku buty niż je tego uczyć, ale kiedy już umie samo to robić, rodzic już nie jest potrzebny, chyba że tylko w wypadku, kiedy jest zmęczone lub potrzebuje specjalnej pomocy.
Im bardziej twoje dziecko jest samodzielne, tym bardziej będzie w stanie brać udział w życiu i zaobserwujesz, że będzie mieć bardziej pozytywne nastawienie do wszystkich wyzwań.
Rozwinięcie umiejętności komunikowania się i koordynowania swoich ruchów znacznie zwiększy jego umiejętności samodzielnego działania i doprowadzi do odkrycia, że ma silną potrzebę robienia rzeczy tak samo jak ty, bo przecież to rodzice są naturalnymi nauczycielami swoich dzieci.